VHO- Tại điểm cao 800, có hai phế tích thu hút đông khách du lịch đến “check in” là Nhà thờ và Trại hè thanh niên. Tuy nhiên, rất ít người biết thông tin các công trình này được xây dựng ra sao, vào thời gian nào? Còn tại điểm cao 1000, ngoài phế tích Nhà tù mà nhiều người nhầm tưởng là nơi “biệt giam” tù nhân chính trị, có một phế tích biệt thự là nơi “ở ẩn” của ông chủ xưởng mộc Memo nổi tiếng trong những năm 40 của thế kỷ trước.

 Paul Seitz (1906 - 1984)

 Trại hè Thanh niên cote 800

Mùa hè năm 1940, có 60 thanh niên gồm 20 người Pháp và 40 người Việt đã đến Ba Vì cắm trại ở độ cao 800m, trên sườn phía Bắc dưới sự hướng dẫn của ông R. Paul Seitz. Đây là khu đất mới được phát quang và dựng lên các lán trại bằng rơm. Đường dẫn vào trại là một lối mòn rất khó đi, bắt đầu từ cote 400. Sự hào hứng ban đầu nhường chỗ cho những giọt mồ hôi rơi lẫn vào sương mù, sau 40 phút đi bộ vất vả, các thanh niên đã đến nơi tập kết.

Năm 1941, trại hè lần thứ hai được tổ chức, thu hút 170 người tham gia, trong đó có 70 người quốc tịch Pháp. Lúc này, tại đây đã có hai ngôi nhà xây kiên cố, gồm một nhà nhỏ hai phòng và một nhà lớn có sức chứa tới 50 người. Số còn lại ở trong các nhà sàn bằng gỗ, lợp rơm do ông R.P. Seitz bỏ tiền túi ra xây dựng, cứ 10 người một nhà.

Thành công của hai lần tổ chức khiến ông R.P. Seitz nghĩ đến việc quy hoạch và mở rộng khu trại hè để tổ chức thường niên. Ông dự kiến xây thêm hai ngôi nhà lớn, mỗi nhà có sức chứa 100 người và 24 nhà nhỏ, mỗi nhà cho 10 người. Khu dịch vụ gồm: Bếp, phòng ăn, phòng tắm, bể chứa nước, đường cấp nước, khu vệ sinh... cũng được quy hoạch chi tiết. Với quy mô này, dự kiến mùa hè năm 1942 sẽ đón 400 thanh niên đến sinh hoạt và nghỉ dưỡng tại đây. Ông R.P. Seitz đề xuất việc này với Thống sứ Bắc Kỳ và nhận được sự đồng ý. Tuy nhiên, việc xây dựng chỉ có thể tiến hành sau khi làm xong đường ô tô, do không thể chuyên chở 500 tấn vật liệu bằng sức người (cõng lưng) hay ngựa thồ qua lối mòn nói trên.

 Họa sĩ Trịnh Lữ tìm kiếm ngôi nhà năm xưa của gia đình trên đỉnh Ba Vì

Ngày 9 tháng 2 năm 1942, hơn 200 tù nhân đã được đưa từ Hà Nội lên ở trong một lán trại tại điểm cao 630 để làm đường. Chỉ với độ dài 2km nhưng phải mất tới 2 tháng con đường mới hoàn thành và tiêu tốn 2.000 USD cho nguyên vật liệu: thuốc nổ, dụng cụ và cầu tạm. Ngày 2 tháng 5 năm 1942, những chiếc xe camion đầu tiên đã lên được cote 630. Tuy nhiên, việc vận chuyển vật liệu từ điểm cao 400 tới công trình trại hè vẫn phải trông cậy chủ yếu vào sức người. Suốt 2 tháng trời, các tù nhân phải cõng hơn 400 tấn vật liệu đến chân công trình. Mặc dù được đôn đốc đẩy nhanh nhưng các công trình tại Trại hè Thanh niên vẫn không hoàn thành đúng tiến độ.

Năm 1942, trại hè đón 300 thiếu niên, gồm: 180 trẻ quốc tịch Pháp; 105 trẻ Á - Âu (Hội Hỗ trợ trẻ em Pháp - Đông Dương tại Hà Nội); 25 trẻ Việt Nam đến nghỉ dưỡng và sinh hoạt. Ngay sau khi trại hè kết thúc vào cuối tháng 8 năm 1942, ông R.P. Seitz cho hoàn thiện nốt các công trình xây dựng còn dở dang. Ông cũng xúc tiến kế hoạch xây dựng thêm các công trình nhà ăn, cửa hàng bán thực phẩm, sân vận động và bể bơi vào năm 1943.

Do trại hè có tới 10 tháng không hoạt động trong năm nên ông R. P. Seitz đề nghị được gom, đón trẻ em ăn xin trên đường phố hoặc ở trong các trại tù đưa về khu trại hè nuôi dưỡng. Từ tháng 12 năm 1943, Trại hè Thanh niên trở thành nơi đón tiếp trẻ bị bỏ rơi và có thêm tên mới: “Trại mồ côi Sainte- Thérèse”, đón nhận 80 trẻ mồ côi đến sinh sống.

Nơi “ở ẩn” của ông chủ xưởng mộc Memo

Khu nghỉ mát cote 1000 được quy hoạch năm 1943 theo Quyết định số 2815 ngày 5.4.1943 của Toàn quyền Đông Dương. Theo quy hoạch, nơi đây được phân làm 3 khu vực, gồm 115 biệt thự, khách sạn và nhiều công trình dân sinh như cửa hàng, trạm xá, sân bóng, chợ...

Đầu năm 1942, kế hoạch xây dựng khu nghỉ mát tại cote 1000 được xúc tiến. Tại sườn Tây đỉnh Tản Viên, một nhà tù được xây dựng trên diện tích 1.000m² để giam giữ tạm thời hơn 300 tù nhân trong thời gian họ bị đưa lên núi làm đường và xây dựng các khu nghỉ mát. Tuy nhiên, vì nhiều lý do nên cho đến giữa năm 1943, việc xây dựng khu nghỉ mát tại cote 1000 vẫn trong tình trạng “án binh bất động”.

 Phế tích khu Trại hè thanh niên cote 800

Đến cuối năm 1944, tại cote 1000 mới chỉ có vài công trình của cá nhân được khởi công và hoàn thiện. Trong số này có công trình nhà ở của họa sĩ, nhà thiết kế nội thất nổi tiếng Trịnh Hữu Ngọc. Ông Ngọc sinh năm 1912, quê Bắc Giang. 19 tuổi, ông thi đỗ Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, khóa IX (1933-1938). Trong thời gian đi học, ông Hữu Ngọc tham gia phụ giúp ông Nam Sơn (người đồng sáng lập Trường Mỹ thuật Đông Dương cùng với họa sĩ Pháp V.Tardieu). Năm 1940, ông Ngọc dựng xưởng mộc với máy móc nhập từ Pháp sang với gần 20 thợ tinh tuyển. Xưởng mang tên Memo Ébénisterie - Nhà trang trí nội thất và làm đồ gỗ hiện đại đầu tiên ở Việt Nam. Memo là chữ viết tắt của chữ Mémoire với dụng ý: Ai đã dùng đồ gỗ từ xưởng của họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc sẽ nhớ mãi không quên. Ông Ngọc mua lại lô đất của một cá nhân ở cote 1000, nằm trên đường đi lên đỉnh Ngọc Hoa và cho xây dựng một ngôi nhà chính bằng gạch, đá, tường dày 50cm; một số công trình phụ bằng gỗ; khu chuồng ngựa, khu nuôi gà và vườn cây. Đây không chỉ là nơi nghỉ dưỡng mùa hè, xưởng vẽ tranh trên núi mà ông Ngọc còn đưa cả gia đình lên ở trong một thời gian dài. Theo họa sĩ Trịnh Lữ (Trịnh Hữu Tuấn), con trai của ông Ngọc, gia đình ông đã sống trong ngôi nhà tại cote 1000 đến năm 1948 mới “hạ sơn” về Hà Nội.

Năm 1954, ông Ngọc biến xưởng mộc Memo của mình thành trường dạy vẽ. Xưởng thiết kế nội thất và dạy vẽ của ông Ngọc rất nổi tiếng thời đó, nhiều tác phẩm của ông được chọn làm quà tặng các chính khách, bạn bè nước ngoài khi họ đến thăm Việt Nam.

Năm 2009, họa sĩ Trịnh Lữ đã đến núi Ba Vì, mang theo bản đồ địa chính năm 1941 để tìm kiếm ngôi nhà năm xưa của gia đình. Gần 80 năm trôi qua, ngôi nhà của họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc là phế tích hiếm hoi còn tồn tại ở điểm cao 1000. Tại đây, các bức tường xây bằng đá vẫn trụ vững nhờ những cây to có rễ bám quanh tường làm điểm tựa.

Đặt nhiều kỳ vọng vào quy hoạch khu nghỉ mát cao độ 1000 và đã rất nỗ lực để biến “giấc mơ” thành hiện thực, nhưng cho đến cuối năm 1944, phần lớn các công trình trong quy hoạch tại độ cao này vẫn... nằm trên giấy.

Ngày 9 tháng 3 năm 1945, Nhật đảo chính Pháp tại Việt Nam. Dự án xây dựng khu nghỉ mát mới tại cote 1000 chính thức khép lại.

 CHU THU HẰNG