VHO- Gốm cổ Quảng Đức đã có tuổi đời trên 300 năm, là một trong những di sản văn hóa tiêu biểu của tỉnh Phú Yên. Song hành trong suốt quá trình hình thành, phát triển vùng đất này, gốm cổ Quảng Đức xứng đáng được coi là báu vật của xứ sở “hoa vàng trên cỏ xanh”.

 Hỏa lò để bàn và bình rượu Quảng Đức

 Dấu ấn gốm cổ

Quảng Đức ngày nay thuộc xã An Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên, nằm tiếp giáp với làng Ngân Sơn, gần tỉnh lỵ Phú Yên xưa, bởi thế nơi đây có nhiều nghề thủ công truyền thống, trong đó nổi tiếng nhất là gốm Quảng Đức và lụa lãnh Ngân Sơn.

Hiện ở làng Quảng Đức vẫn còn ngôi miếu thờ đắp nổi 4 chữ Hán: Quang Điếm Lưu Phước và đôi câu đối: Đức thừa tiên tổ thiên niên vĩnh/ Phước ấm nhi tồn bách thế vinh, tưởng niệm tiền nhân có công lập làng, hình thành nên nghề làm gốm.

Từ Quảng Đức theo sông Cái lên thượng nguồn sẽ đi vào vùng đất rộng lớn phía tây Phú Yên, đó là Tây Sơn thượng đạo và một sốtỉnh Tây Nguyên. Sự thuận lợi về giao thông đường bộ, đường thủy góp phần đưa sản phẩm gốm Quảng Đức đến nhiều vùng miền khác nhau để tiêu thụ, đồng thời cũng là nhân tốthúc đẩy nghề làm gốm có điều kiện phát triển rực rỡ một thời.

Tháng 1 và tháng 3 năm 2003, các nhà nghiên cứu, sưu tầm cổ vật Trần Đình Sơn, Nguyễn Đình Chúc, Trần Thanh Hưng đã thực hiện hai chuyến điền dã về làng gốm Quảng Đức để chuẩn bị tư liệu cho đề tài nghiên cứu Làng nghề và Phật giáo ở Phú Yên. Dịp này, các nhà nghiên cứu đã gặp gỡ hai nghệ nhân cuối cùng biết về gốm cổ Quảng Đức là các cụNguyễn Dần và Nguyễn Thịnh.

Theo hai nghệ nhân thì làng gốm Quảng Đức đã có lịch sử trên 300 năm, hình thành và phát triển khoảng cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII, do dòng họ Nguyễn ở Bình Định mang nghề vào Phú Yên lập nghiệp. “Gốm Quảng Đức được làm bằng đất sét ở An Định, sử dụng sò huyết đầm Ô Loan trong quá trình nung như một “phụ gia”, đốt chủ yếu bằng củi mằng lăng trong vùng và chở từ Kỳ Lộ thuộc huyện Đồng Xuân xuống bằng đường sông Cái. Gốm Quảng Đức là sự kết hợp của đất và lửa nhưng được làm bằng những nguyên liệu và kỹ thuật nung độc đáo hiếm thấy, tạo nên di sản văn hóa tiêu biểu trên vùng đất Phú Yên”, ông Nguyễn Thịnh nói.

Các nghệ nhân còn thông tin, củi nung gốm được mua ở Xuân Quang, Xuân Phước huyện miền núi Đồng Xuân, tỉnh Phú Yên, chuyển về bằng cách làm bè cho xuôi dòng sông Cái. Quanh núi A Mang, ven làng gốm cổ Quảng Đức xưa có khá nhiều củi mằng lăng, nhà thờ mang tên Mằng Lăng cách không xa làng gốm cũng đặt tên theo đặc trưng cây cối của vùng này. Gốm cổ Quảng Đức đã và đang khẳng định giá trị của nó như một thương hiệu của vùng đất Phú Yên xưa trên con đường giao thương với các nước trong khu vực.

 Chiếc đôn hóa vàng trong nghi lễ Phật giáo, một hiện vật gốm Quảng Đức độc đáo

Bảo tồn di sản gắn với phát triển du lịch

Hiện nay, còn rất ít người biết về kỹ thuật chế tác gốm cổ Quảng Đức và cũng chỉ còn một vài gia đình làm nghề với nguyên liệu, kỹ thuật chế tác hiện đại, nhưng khâu tiêu thụ rất khó khăn.

Ở một góc nhìn khác, sự lan tỏa, ảnh hưởng của dòng gốm độc đáo này trên nhiều lĩnh vực thì vẫn còn nhiều điều bíẩn, cần tiếp tục khảo sát, nghiên cứu để biết rõ về giá trịđộc đáo của nó. Sau một thời gian chuẩn bị, vào tháng 5 vừa qua, Phòng trưng bày gốm cổ Quảng Đức thuộc CLB UNESCO Nghiên cứu - Bảo tồn cổ vật Phú Yên đã mở cửa đón những người quan tâm đến dòng gốm độc đáo, tại số 6 đường An Dương Vương, TP Tuy Hòa.

Phú Yên là một trong những tỉnh ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên sớm thành lập CLB UNESCO Nghiên cứu - Bảo tồn cổ vật, trực thuộc Hiệp hội UNESCO Việt Nam. Phòng trưng bày gốm cổ Quảng Đức ra mắt là kết quả của cuộc hội ngộ giữa những người đam mê di sản văn hóa: TS Phan Ngọc Dũng, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa và Tôn giáo Đông Nam Á, thuộc Cục Di sản (Bộ VHTTDL); Nhà sưu tập Trần Thanh Hưng và Bùi Tấn Hào.

Tại phòng trưng bày trên, có hơn 200 hiện vật gốm Quảng Đức (tráng men và gốm đất nung) gồm các kiểu chóe lớn, nhỏ, vò, hũ, bình vôi, nậm rượu, thống, chác, chậu hoa, khuôn in… được trưng bày trong không gian trang nhã. Bên cạnh đó là một số hiện vật thuộc văn hóa Chăm Pa, gốm Việt, một số hiện vật độc bản có giá trịlịch sửrất đặc biệt, liên quan đến vùng đất và con người Phú Yên.

Nhà nghiên cứu cổ vật Trần Thanh Hưng, Chủ nhiệm CLB UNESCO Nghiên cứu - Bảo tồn cổ vật Phú Yên chia sẻ: “Gốm Quảng Đức có sự tiếp nối dòng gốm GòSành (Bình Định) nổi tiếng dưới vương triều Vijaya Champa (Bình Định ngày nay). Hiện chúng tôi đang bảo tồn theo cách xây dựng gốm cổ Quảng Ðức thành một địa chỉ du lịch, nằm trong quần thể du lịch của địa phương gồm những di tích và thắng cảnh đã được xếp hạng quốc gia rất gần nhau như: Thành cổ An Thổ (nơi sinh Tổng Bí thư Trần Phú), đầm Ô Loan, Gành Ðá Dĩa, chùa Ðá Trắng, mộ và đền thờ chí sĩ Lê Thành Phương, địa đạo Gò Thì Thùng.

Theo ông Trần Thanh Hưng, đến làng gốm cổ Quảng Đức, du khách sẽ được tận mắt thấy một sốmặt hàng lưu niệm phục vụ cho hoạt động du lịch, đồng thời góp phần tăng thêm thu nhập cho người dân làng nghề. “Nghề cũ đã lụi tàn, nhưng hào quang dĩ vãng thì vĩnh viễn không phai nhạt. Đúng như ý nghĩa của câu đối cổ, “phúc ấm” của hậu thế được bồi đắp bởi “đức sáng” tổ tiên đã tạo nên một dòng gốm độc đáo, xứng đáng là “báu vật” của miền đất Phú Yên. Chúng tôi mong muốn một ngày nào đó, gốm cổ Quảng Đức sẽ được nghiên cứu một cách đầy đủ hơn, góp phần vào công tác bảo tồn văn hóa trên vùng đất Phú Yên đã hơn 400 năm hình thành và phát triển”, nhà nghiên cứu cổ vật chia sẻ. 

PHAN HIẾU